Pytanie – święty Mikołaj, czy święty Michał? – jest pytaniem o historyczny początek miasta. Według przekazów – pierwszy drewniany kościół, pod wezwaniem św. Mikołaja postawił na wzgórzu Czwartek, książę Mieszko I. Nie wiadomo, czy jest to czyjaś fikcja, czy powtarzana, zapamiętana tradycja.

Kościół św. Michała powstał na wzgórzu staromiejskim dopiero pod koniec XIII wieku. Czy wobec tego, pierwszą sakralną funkcję pełnił w Lublinie kościół na Czwartku, grodzka kaplica Świętej Trójcy, czy może istniała wcześniej na Starym Mieście, nie potwierdzona źródłowo inna świątynia?

Teorie co do cmentarza pogańskiego na Starym Mieście, jeszcze przed budową fary (koniec XIII wieku), są mało prawdopodobne, skoro przyjęło się twierdzić, że poganie swoich zmarłych palili na stosach. Czyżby więc był tam wcześniej jakiś drewniany kościół z XI wieku? Skoro chrześcijaństwo istniało na ziemiach polskich od połowy X wieku, to trudno sobie wyobrazić, że na wzgórzu, gdzie była duża osada miejska, przez ponad trzy wieki chrześcijaństwa, nie było kościoła, tym bardziej że działał w Lublinie lokalny przedstawiciel krakowskiego biskupa.

2. Archidiakon lubelski – Jan 1198 r.

Pierwsza źródłowa informacja o Lublinie pochodzi z 1198 r. i mówi nam, że był archidiakon lubelski Jan. Powstaje pytanie – Jan z Lublina, czy Jan – urzędujący w Lublinie? Skoro Jan pełnił funkcję, odpowiadającą obecnemu „biskupowi pomocniczemu w konkatedrze” – poza krakowską siedzibą biskupstwa musiała być w mieście świątynia, która byłaby jego „bazą” działalności duszpasterskiej. Wygląda na to, że pierwszą jego rezydencją był gród, a on sam był zwierzchnikiem grodzkiej kaplicy. Później był prepozytem kapituły w kościele miejskim nazywanym też farą, a następnie – kolegiatą.